O međama i soliterima

Autor teksta: Petar Rakočević, dipl.arh.

Za 42. broj časopisa Pogled

Pitanja koja definišu čovjekov odnos prema urbanom prostoru su mnoga, i nerijetko promjenljive prirode. Kao takva zavise od relacija koje određuju prosperitetne ili konfliktne zone u svakoj pori društvenog života. Stoga, razumijevanje kulturnih kretanja nije moguće bez prepoznavanja logikâ koje postavljaju graditeljske fenomene u kontekst društvenih vrijednosti. Na taj način istorija arhitektonskog posega dugoročno preseže uvjerenja pojedinaca, interesnih grupa, teoretskih okvira i dogmi. Govorimo dakle o urođenom impulsu svakog čovjeka-graditelja (Bogdan Bogdanović) da uspostavlja promišljen red, čije je uporište u onome što popularno nazivamo nasljeđem arhitektonske tradicije. Uz pretpostavku da arhitektura i čovjekova svakodnevica održavaju komplementaran i živ odnos od formiranja prvih skloništa – zaključujemo da je pitanje domestifikacije prostora jedno od suštinskih, barem kada govorimo o zajednicama sa jasnom vizijom sredine u kojoj prebivaju, te strategijama kojima se koriste kao aparatima za valorizaciju raspoloživih resursa. 

Ideja kontinuiteta po logici stvari provocira popularan stav, da arhitektura zauzima ulogu paspartua, dakle pasivne pozadine sa naglašenim estetizovanim kvalitetima. Štaviše, ona zagovara dinamičan odnos umjetnog prostora i korisnika, tako opovrgavajući prakse čiji se rad umnogome zasniva na infantilnom tumačenju tipologija i tipova. Kontinuitet govori o senzibilnom odnosu prema autohtonim vrijednostima sredine, sa naglaskom na dubokom razumijevanju programskih prioriteta, materijalnosti, strukture i drugih artikulacionih tehnika. Ideja o njemu zasnovana je na uvjerenju da savremena arhitektura treba postati produžetak onih organizacionih principa koji već dugi niz generacija bivaju važnim dijelom zajednice, njenih rituala, kulturnih ciklusa i promjena. Jedino osavremenjavanjem sistemâ koji su rezultat otjelotvorenja života kroz medijum arhitekture, moguće je ponuditi odgovor zamršenim zadacima modernog svijeta. 

Cilj ovog rukopisa je da usmjeri pažnju ka onim modalitetima koji predstavljaju jedinstvenu projekciju sredine u arhitektonsku ravan. Tema autohtonih graditeljskih tipova decenijama je prisutna u teoretskom diskursu. Nezavisno od toga da li govorimo o više ili manje uspješnim realizacijama, ne možemo zanemariti činjenicu da trezveno tumačenje tradicionalnih okvira s obzirom na potrebe savremenog čovjeka nudi širok spektar mogućnosti. Ovaj pristup daleko je od bilo kakvog nostalgičnog ili romantiziranog ponavljanja vernekularnih kreacija, tehnika obrade ili ornamentike. Umjesto toga, proces je pokušaj razvoja metoda koje uzimaju u obzir ustaljene matrice ponašanja kolektiva, njegove navike, prioritete, kulturne tabue, tendencije i posebnosti. 

Govoreći o autohtonim arhitektonskim tipovima na području Crne Gore, primijetićemo kako je zaista mali broj onih stvaralaca čiji je opus učitao lokalne parametre. Arhitektonsko stvaralaštvo ljudi poput Vukote Tupe Vukotića, Radosava Zekovića, Milana Popovića, Svetlane Kane Radević, Uroša Martinovića, Božidara Milića, Petra Perovića bilo je u velikoj mjeri uslovljeno lokalnim kontekstom, kako materijalnim, tako i onim koji je dio psihe kolektiviteta. Na taj način su njihove kuće često imale idejno uporište u arhaičnim fenomenima osobenim za crnogorski etos. (Radosav Zeković motiv tovarnih kljusadi koristi da bi osmislio novu zgradu Sjedišta komunističkog saveza u ondašnjem Titogradu; Vukota Tupa Vukotić za kapelu na Čepurcima uspješno “koketira” sa nizovima kuća u paštrovskim i crmničkim zajednicama; Svetlana Kana Radević u slučaju hotela “Podgorica” koristi motive podzidâ, međâ i terasâ za razvijanje intimnog odnosa sa obalom Morače i okolnim pejzažom). Na njihovim primjerima – ostavljajući postrance dosljednosti pojedinačnih autora, možemo prepoznati važnost uloge vernekularnog okvira, karakteristika tipa i tradicije graditeljskih postupaka u korist opšte funkcionalnosti programa i njegove vitalnosti u odnosu na grad. 

Danas u Crnoj Gori, uočavamo odsustvo veze sa principima iz fonda tradicionalnih ostvarenja. Pod okriljem ideje da su prostorni kvaliteti najizraženiji kada je dizajnerska umješnost na svom vrhuncu, brojni objekti pretenduju na originalnost autorskog izraza, i u rezultanti tako površne želje dobijamo kozmetički produkovane forme, koje izuzev banalne inspiracije oblika nemaju dodirnih tačaka sa istinskim potrebama šireg okruženja. Naglo povećanje urbanog fonda daje nam uvid u mnoge nedostatke nepromišljenog preuzimanja gotovih rješenja, mnoga od kojih proističu iz sredinâ sa viševjekovnim iskustvom življenja gradskog prostora. Sistematično razvijanje novih modela po uzoru na vernekularne koncepte izostaje, što nažalost ustupa dovoljno mjesta epigonskom praktikovanju savremenih moda.

Nasuprot tome, istorija razvoja crnogorskog urbanog i ruralnog prostora je duga i bogata. Ona treba postati polazišnom tačkom dolazećim generacijama u promišljanju gradova, sela i njihove infrastrukture. Uzmemo li samo za primjer naizgled primitivan element suvozidine (međe), razumjećemo da kao kultura raspolažemo jednim od najširih spektara za artikulisanje životne sredine, i to onim koji prepoznaje udaljene krajnosti društvenog uređenja, dakle politike i ekonomije, ali i kompleksnih urbanih kreacija. U pitanju je fenomen koji valorizuje gotovo sve formativne aspekte u životu jedne zajednice. Primitivna formacija kamenja na ledini najprije je oruđe prostorne politike za uvođenje sistema privatne svojine, podjelu zemljišta i zone direktnog uticaja jedne zajednice. 

U sličnom formatu, suvozidina pomaže uspostavljanju terasaste kulture u oblastima sa poljoprivrednim afinitetima, odnosno predstavlja primarni mehanizam za čovjekov poseg u prirodu. U jednom od svojih najprepoznatljivih scenarija, zidana međa poprima kružni oblik, tj. oblik gumna, koje je tačka križanja sržnih rituala zajednice. Gumno je prostor rada, mobe, igre i razgovora. Suvozidina u jednom trenutku naše istorije postaje kuća usaglašena sa sredinom u kojoj nastaje, njenim prirodnim afinitetima, kulturološkim posebnostima i društvenim očekivanjima. U krajnjoj instanci, suvozidina postaje artikulisani niz višenamjenskih objekata – kako to vidimo na primjerima tipologija crmničke i paštrovske kuće – sa jasno definisanim prioritetima zaštite, intime, javnosti, zajedništva, trgovine itd. 

Sistematičan razvoj ovog elementa dokazuje da primitivne forme posjeduju potencijal za rješavanje gotovo svih funkcionalnih potreba. Vidimo kako je crnogorsko društvo neprestano koristilo autohtoni graditeljski motiv za domišljanje ad hoc rješenja u potpunosti sinhronizovanih sa trenutnim datostima.

Osvrnemo li se na pomenuto iskustvo generacije poslijeratnih arhitekata, zapazićemo da su prvi pokušaji stvaranja autohtonih tipova crpili inspiraciju iz tema prošlosti. Objekat hotela na obali Morače ponaša se kao logična ekstenzija zidarske tradicije u Crnoj Gori. Naime, zidna platna igraju ulogu elemenata za diferencijaciju javnih površina ulazne partije, terasa, i učestvuju u racionalnoj podjeli volumena. Ovu tendenciju prepoznajemo i na balkonima hotelskih soba i u zonama osjenčenja, što dodatno provocira misao da je tumačenje uloge zida-međe proizašlo iz šireg kulturnog konteksta. (Potvrda uspješnosti ove tranzicije svakako nije fama koja je u protekloj deceniji obilježila Kanin lik i djelo, već strukturna zrelost rješenja, koja okuplja različite generacije građana i naglašava kvalitete riječne obale.) Ovdje bih dozvolio sebi određenu dozu cinizma, i pretpostavio kako neka od najodrživijih urbanističkih ostvarenja na području Crne Gore proističu iz istog okvira.

Ma koliko da su socijalistički maniri gradskog planiranja uticali na rad Vukote Tupe Vukotića i Milete Bojovića, vjerujem da se vitalnost Bloka 5 u Podgorici ne ogleda samo u programskoj i infrastrukturnoj harmoniji – već i u načinu određivanja relacija karakterističnih za tradicionalne tipologije. 

U prvom redu, mislim na “kontraste” između okupiranih i neokupiranih zona, građenog i negrađenog, pri - rodnog i domestifikovanog prostora, zatim intimnih skala smještajnih jedi - nica i skale javnih površina. Štaviše, tipologije manje poznate podgoričkom urbanitetu (stambeni soliteri) javljaju se u obliku rukavaca iste koncepcije, ne narušavajući uspostavljeni sklad. Ono što arhitektonski i urbanistički scenario nude samo je tiha pozadina javnog života građana, pred kojima se doista otvara široka lepeza proporcija, geometrija, materijalnosti i sadržaja. Tako fraktalan i senzibilan pristup, neposredni je odjek onih manira koje baštine vernekularne koncepcije građenja.

Konkretnije na ovu temu govori Petar Perović u svojim predavanjima koja se odnose na projekat Slovenske plaže u Budvi. Ideja o građenju po uzoru na arhetipske module dostupne u bogatom fundusu lokalnih naselja, uslovljava stvaranje živog i interaktivnog hotelskog kompleksa. Ova sredina i dalje predstavlja jednu od najistaknutijih odmarališta na našem primorju, čije kvalitete svaki posjetilac percipira u skladu sa ličnim iskustvom mediteranskog grada. Raslojavanje Slovenske plaže otuda nije određeno isključivo urbanističkim parametrima, tj. razvijanjem klastera duž pješačkih zona (straduna) ili podjelom kapaciteta hotela na objekte smještajnih vila, atrijuma, skalina, pjaceta i pomoćnih objekata. Ono se takođe oslanja na formalne i organizacione konture pozajmljene iz nasljeđa graditeljske tradicije Budve, Bara, Ulcinja, Kotora i Herceg Novog. U takvoj konstelaciji, prepoznatljivi elementi mediteranskog graditeljstva raspolažu erudicijom koja ističe osnovne kvalitete svakog od prostora.

Rječnik moderne arhitektonske teorije i prakse obiluje floskulama koje se direktno odnose na režime energetske uštede, efikasnosti upotrebe, ekonomičnog građenja ili fleksibilnosti programa. Gledano sa aspekta globalne krize, upotreba ovih koncepcija je neophodna, ali ujedno iziskuje inteligentno oslanjanje na posebnosti lokalnog etosa. U protivnom, iste se zadržavaju u ravni neodgovornog manipulisanja, ili čak zloupotrebljavanja prostora za život zajednice. 

Napredna društva odgovore na problematična pitanja današnjice traže, i u krajnjoj konsekvenci, pronalaze - u vernekularnoj i folklornoj memoriji. To se ne odnosi samo na pitanja urbanizma i arhitekture, već i na kompleksnija uređenja tranzicionih politika, ekonomskih režima, kulturnih raslojavanja itd. Lekcija koju možemo naučiti od savjesnih praksi je sljedeća: ne postoji jedno rješenje za sve probleme. Rješenja su proizvod kompromisa između globalnih tendencija racionalnog upravljanja prostornim resursima i predispozicija lokalnih načela. U svjetlu navedenih projektantskih moda, vrijedi još jedanput napomenuti kako raspolažemo potencijalima za savladavanje mnogih problematika moderne civilizacije, barem kada je u pitanju uređenje urbanog prostora. Pitanje energetske efikasnosti ili održivosti gradnje istovremeno je ključno za razumijevanje nasljeđa tradicionalne crnogorske arhitekture. Zaista, ona ne postoji u okvirima nepromišljene upotrebe materijala ili organizacije životnog prostora. Istorijske okolnosti uslovile su nastajanje isključivo onih objekata koji optimizuju resurse sredine i neimarske tehnike, morfološke i funkcionalne sisteme pogodne za savladavanje klimatskih uslova, zaštitu od stihijskih napada ili efektivnu organizaciju rada.

Dragocjene fosile takvih logika možemo pronaći na primjerima crmničke, paštrovske i dinarske tipologije kuća. Za razliku od savremene vizije ekonomičnosti, koja se nerijetko ogleda samo u promišljenoj upotrebi materijala i formalnim karakteristikama objekata, tipičan model dinarske kuće osmišljen je kao koherentan organizam, čiji svi elementi preuzimaju krucijalnu ulogu u racionalnoj potrošnji energije. Podjela kuće na tri vertikalne zone (izbu, kuću i petar) uslovljena je prirodnim padom terena i načinom funkcionisanja domaćinstva. Podrumska zona od zidanog kamena namijenjena ispraćanju stoke, igra ulogu konstruktivnog bazisa, ali i posrednog izvora toplote koja se emituje ka životnom prostoru na prizemlju. Ognjište predstavlja formativni motiv kuće, čiji dim ispunjava volumen tavana. Akumulirana toplota i ispara čine izolativni tampon iznad dnevnog boravka i spavaće sobe, posredno prezervirajući zimnicu. Samo na tom primjeru možemo pronaći polazište za mnoga održiva rješenja novih graditeljskih izraza, onih čije se prostorne ideje možda ne temelje na identičnim principima, ali koje izviru iz kompaktne utilitarnosti svih njenih elemenata, pasivnih ili indirektnih benefita dobrog programiranja kuće. 

Podjednako efektivne mehanizme uočavamo na slučajevima crmničkih i paštrovskih naselja, čiji scenariji upućuju na mudro artikulisanje društvenog života i prirodnih dobara. Komplementarnost sadržaja koji čine ove komplekse potencijalno sadrže odgovor na teškoće sa kojima se susrećemo u današnjoj urbanizaciji gradova. Pojam zajednice i zajedništva očigledno je bio uslovljen svim prostornim akterima, njihovom povezanošću i međuzavisnošću, raspodjelom vanjskog i unutrašnjeg prostora, poštovanjem topografskih i klimatskih faktora.

Za razliku od tradicionalne dinarske kuće, modulacije ovih tipova bile su pod neprestanim uticajem istorijskih okolnosti. Tako su mnoga naselja nastajala prostim doziđivanjem matičnih objekata kao uporišta jedne porodice. Učestali napadi otomanskih ekspedicija ili susjednih plemena, podstakli su introvertni razvoj tipologije. Korpulentne i masivne obodne fasade prvih crnogorskih karea, dominantno su bile namijenjene ulazima i uskim prozorima-puškarnicama, dok su kuće svoje intimne programe rezervisale za unutrašnjost bloka. U oblastima gdje su istorijske okolnosti dozvolile slobodniji razvoj ovih tipova, prepoznajemo nastajanje gotovo hibridnih građevina u kojima se smjenjuju programi konoba, tržnica, skladišta oružja i hrane, višeporodičnih kuća sa javnim površinama ili radionicama. Svaka od pojedinačnih struktura tražila je kompromis između internih afiniteta vlasnika i nužnosti zajednice. Kao rezultat tog senzibilnog pristupa, nastajala su naselja sa održivom shemom prilagođavanja potrebama njihovih stanovnika. 

Postavimo li izdvojene primjere u kontekst savremenog crnogorskog grada, kao i izazova sa kojima se susreće – uvdjećemo da su okolnosti različite, ali rezultante u mnogom slične. Potrebe stanovnika bilo kojeg gradskog bloka nisu promjenjive prirode. Pitanje zajednice i zajedništa još uvijek je polazišna tačka za osmišljavanje urbane sredine. Nažalost, govorimo o jednom od aspekata koji nije prisutan u javnom diskursu Crne Gore. I ma koliko “alternative” poput razvijanja autohtonih arhitektonskih ili urbanističkih tipova bile teške za implementaciju, one su neophodne. Sve navedene percepcije svjedočanstva su vremena daleko neugodnijeg za formiranje i održanje ljudske zajednice. Savremeni urbani kontekst sa sobom nosi izazove koji su savladivi, time i podložni dugoročnoj promjeni. Pod izgovorom da proces političke ili ekonomske tranzicije onemogućava aktuelizaciju lokalnih kulturnih vrijednosti, slijepo pratimo recepte metropola čiju stvarnost ne živimo. 

Sa druge strane, suverene arhitektonske prakse zagovaraju obnavljanje modela, koji bi trenutne globalne politike preusmjerili u korist građana; u sistem u kojem bi se društveni kapital ogledao u sposobnosti društva da valorizuje investiciona prezanja pojedinaca, i koji je jedino moguć u slučaju suživota između grada i građana. Preduslov za takav iskorak je poznavanje i razumijevanje potentnog kulturnog taloga Crne Gore i kontekstâ koji su uslovili njegovo nastajanje.