Državne smjernice u zastoju – evropski primjeri kao putokaz za održive modele prostornog i arhitektonskog razvoja Crne Gore (I dio)

Autorke teksta: Mr Viktorija Nikolić, dipl.inž.arh. i Mr Tamara Marović, dipl.inž.arh.

Za 43. broj časopisa Pogled

Tokom posljednjih decenija, arhitektura i pejzaž se sve više prepoznaju kao javna dobra koja značajno doprinose društvenom blagostanju, ekonomskom razvoju i očuvanju kulturnog identiteta. Ovaj trend je doveo do usvajanja strateških politika u mnogim evropskim zemljama, koje ističu fundamentalni značaj visokokvalitetno planiranog i izgrađenog okruženja za unaprjeđenje javnog zdravlja, sigurnosti, obrazovanja i promociju društvene inkluzije.

U urbanističkom planiranju Crne Gore u prethodnom periodu evidentiran je nedostatak strateške orijentacije prema javnom interesu i principima održivog razvoja. Promjene društvenog i ekonomskog sistema dovele su do zanemarivanja javnog interesa u prostornom planiranju, što je rezultiralo nedostatkom zajedničkih društvenih i kulturnih sadržaja. Većina izgrađenog prostora nije planirana i projektovana prema principima održivosti i humanosti, što dovodi do izolacije čovjeka od prirodnog okruženja i negativno utiče na zdravlje, produktivnost, a samim tim i na sreću korisnika.

Složenost planiranja i upravljanja prostorom u Crnoj Gori je omogućila maksimalno iskorišćavanje postojećih resursa i prilagođavanje tržištu, a nedostatak jasnih razvojnih strategija i dominacija interesa privatnih investitora doveli su do gubitka kreativnog pristupa u planerskoj praksi u Crnoj Gori.

Donošenje novog Zakona o planiranju prostora i izgradnji objekata 2017. godine otvorilo je mogućnost za reformu prostornog upravljanja, ali i najavilo izradu „Državnih smjernica razvoja arhitekture“, koje bi doprinijele unaprjeđenju arhitektonske prakse i kvaliteta izgrađenog okruženja. Zbog čestih promjena u političkom sistemu, vizija upravljanja prostorom se mijenjala, što je rezultiralo izradom tri nacrta ovog dokumenta, koji, nažalost, nisu uspješno dovršeni.

U kontekstu savremenih globalnih izazova, prostorne politike i razvojne strategije postaju od suštinskog značaja za kreiranje održivih i funkcionalnih urbanih sredina. Fenomeni poput globalizacije, ubrzane urbanizacije i klimatskih promjena, nameću potrebu za redefinisanjem pristupa državnog planiranja i upravljanja prostorom. Stoga mnoge evropske zemlje usvajaju sveobuhvatne strategije koje se fokusiraju na održivost, socijalnu inkluziju i estetske vrijednosti, sa ciljem poboljšanja kvaliteta života građana. Ove strategije često uključuju multidisciplinarni pristup koji integriše arhitekturu, urbanizam, ekologiju i ekonomiju, kako bi se stvorila koherentna i funkcionalna rješenja. 

U nastavku će biti analizirani primjeri evropskih zemalja koje su usvojile nacionalne arhitektonske politike, s ciljem identifikacije modela koji mogu poslužiti kao osnova za unaprjeđenje prakse u Crnoj Gori i efikasno donošenje Državnih smjernica razvoja arhitekture. Ova analiza obuhvatiće principe održivog razvoja integrisane u arhitektonske politike Danske, Finske, Slovenije, Srbije, Hrvatske, Velike Britanije i Portugala, omogućavajući prepoznavanje faktora koji oblikuju razvoj urbanog prostora i doprinose formulisanju sveobuhvatnog pristupa u prostornom planiranju i arhitektonskom projektovanju.

Evolucija regulatornih politika u urbanom razvoju: pregled arhitektonskih

strategija u Evropi

Prvi formalni dokumenti usmjereni ka održivom razvoju i efikasnom oblikovanju urbanih i ruralnih prostora pojavili su se sredinom 1990-ih, a osnova ovih politika postavljena je kroz dugoročan razvoj arhitektonske prakse i međunarodne inicijative. Industrijska revolucija 19. vijeka izazvala je masovni urbani rast, što je stvorilo potrebu za regulatornim pristupom oblikovanju gradova, te Osmanova (Georges-Eugène Haussmann) urbanistička intervencija u Parizu 1840-ih godina predstavlja jedan od prvih projekata urbane obnove koji se oslanjao na kapitalističku urbanizaciju. 

Početkom 20. vijeka, urbanizam se institucionalizovao kao disciplina, s uticajnim teoretičarima poput Ebenizera Hauarda (Sir Ebenezer Howard) sa konceptom vrtnih gradova, Le Korbizjea (Le Corbusier) sa vizijom modernih funkcionalnih gradova i Frenk Lojd Rajta (Frank Lloyd Wright) sa modelom „Broadacre City“.

Poslije Drugog svjetskog rata, političke intervencije u urbanizmu, postale su ključne za obnovu devastiranih evropskih gradova, čime su formalno započeli procesi razvoja javnih politika za regulaciju urbanog razvoja i stambenog planiranja u mnogim zemljama.

Savremene urbanističke politike, razvijane od 1970-ih, nastale su kao odgovor na izazove ubrzane urbanizacije i klimatskih promjena, s fokusom na održivost, inkluzivnost i zaštitu kulturne baštine. Danska je 1994. godine usvojila prvu nacionalnu arhitektonsku politiku, usmjerenu na kvalitet javnih zgrada i prostora uz primjenu ekološki održivih materijala, dok je Francuska 1996. godine kroz „Charte de la Qualité Architecturale“ postavila temelje za sistematski pristup očuvanju kulturnog nasljeđa i promociji inovativne arhitekture.

Savremene politike razvoja arhitekture u evropskim zemljama, prepoznaju značaj izgrađenog okruženja kao ključnog faktora za kvalitet života građana. Hitna potreba za holističkim pristupom izgrađenoj sredini, usmjerenom na kulturu i humanistički način oblikovanja prostora, potvrđena je Deklaracijom u Davosu iz 2018. godine. Ministri kulture evropskih zemalja usvojili su koncept „Baukultur“ ili „kultura građenja“, s ciljem zadovoljenja društvenih i psiholoških potreba kroz promišljen dizajn, suprotstavljajući se kratkoročnim intervencijama za ekonomsku dobit.

Finska, kao jedna od zemalja potpisnica, svoju Nacionalnu politiku razvoja arhitekture (2022-2035) bazira na konceptu Baukultur i održivom razvoju, naglašavajući da je izgrađena sredina, koja proizilazi iz arhitekture, zapravo suštinski dio kulturnog identiteta, raznovrsnosti i prirode.

Danska arhitektura prepoznata je po svojoj usmjerenosti na čovjeka, što je ujedno i ključna odrednica njene razvojne arhitektonske politike iz 2014. godine. Ova politika postavlja temelje za stvaranje prostora prilagođenih ljudskim potrebama, gdje su prioriteti dugoročni učinci arhitekture na kvalitet života, umjesto fokusiranja na specifične dizajnerske elemente ili tehničke aspekte projektovanja.

Da je evropski pokret arhitektonskih politika usmjeren na iste ciljeve, pokazuje i slovenačka arhitektonska politika iz 2017. godine koja se oslanja na koncept „arhitektura za ljude“, naglašavajući da dobra arhitektura, koja uključuje održiv kvalitet, bezbjedno i zdravo okruženje, dobar dizajn, inkluzivnost i ekonomičnost, predstavlja javni interes.

Pored ovoga, Nacionalna arhitektonska strategija Srbije (2023-2035) pod nazivom „Arhitektura za nas“ prepoznaje višedecenijsko odsustvo arhitektonske politike, te zanemarivanje arhitekture, arhitektonske profesije i arhitektonske prakse koja treba da oblikuje društvo, građenu sredinu i kvalitet života građana. Strategija se fokusira na tri cilja: razvoj i unaprjeđenje instrumenata za poboljšanje kvaliteta arhitekture i izgrađene sredine, jačanje arhitektonske profesije i uslova za njeno obnavljanje, te jačanje uloge arhitekture u prostornom, društveno-ekonomskom razvoju i očuvanju kulturnog identiteta.

U tom kontekstu, Arhitektonske politike Republike Hrvatske (2013-2020) takođe se fokusiraju na tri ključna cilja: promovisanje kulture građenja kao osnove za kvalitet izgrađenog prostora, obezbjeđivanje visokog kvaliteta životne sredine kao temelja za kvalitetan život i podsticanje visokokvalitetne arhitekture koja doprinosi nacionalnom razvoju. Visok arhitektonski kvalitet predstavlja javni interes, ostvaruje se kroz savjestan i koordinisan rad različitih struka, uz podršku društvene svijesti i političke volje. 

Nacionalne arhitektonske politike Portugala (2015) i Velike Britanije (2009) naglašavaju važnost stvaranja kvalitetnog građevinskog okruženja kroz poboljšanje zakona, promociju arhitekture, edukaciju i uključivanje građana u planiranje prostora. Ove politike podržavaju integrisani pristup, uzimajući u obzir društvene, ekonomske i prostorne aspekte, s ciljem stvaranja održivih i prosperitetnih sredina. Poseban naglasak portugalske politike je na definisanju arhitekture kao nečega što prevazilazi prosti građevinski objekat, što oblikuje urbani prostor, donoseći mu funkcionalnost, estetiku i materijalnu vrijednost.

Strategija Vlade Velike Britanije za unaprjeđenje kvaliteta prostora naglašava da neprofesionalno planiranje, projektovanje i nedovoljno održavanje doprinose porastu kriminala, lošem zdravlju, slabljenju kohezije zajednice, odvraćanju investicija, degradaciji okoline i stvaranju značajnih dugoročnih troškova.

Iz navedenih primjera može se zaključiti da izgrađeno okruženje značajno utiče na različite aspekte društvenog života, uključujući zdravlje, sreću, obrazovanje, sigurnost, društvenu koheziju i ekonomski razvoj. Arhitektura, kao fizički okvir za oblikovanje društva, igra ključnu ulogu u tom procesu. Kako je istaknuto u Danskoj arhitektonskoj politici (2014), često zaboravljamo koliko zgrade, urbani prostori i pejzaži, koji su neodvojivi dio naših svakodnevnih života, utiču na nas. Ovi prostori nisu slučajno oblikovani, već sa određenom namjerom i svrhom. Arhitektura je odavno nadmašila svoju isključivu estetsku ili funkcionalnu ulogu, postajući ključni faktor koji oblikuje kvalitet života i društveno okruženje.